IZLOŽBA PAZI LOMLJIVO – SKVER Magazin

IZLOŽBA

PAZI LOMLJIVO: STAKLENI NARATIVI, POLOMLJENE ISTORIJE

29.12.2022–15.01.2023.

PAZI LOMLJIVO: STAKLENI NARATIVI, POLOMLJENE ISTORIJE istraživački je projekat iniciran od strane amsterdamske umetničke inicijative Public Space With A Roof (Adi Holander, Tamuna Čabašvili, Vesna Madžoski) u saradnji sa zaječarskim SKVER Magazinom i fotografom Mikicom Andrejićem. Projekat se bavi mogućnostima stvaranja arhive i kolekcije najvećeg jugoslovenskog proizvođača kristala, fabrike Kristal-Zaječar, čiji je cilj bio da omogući da nekada luksuzni predmeti imućnih postanu dostupni svima. Nakon 1990-ih i ’pada’ socijalizma, ova fabrika koja je nekada upošljavala preko 4500 radnika, bila je privatizovana i zatvorena. Ipak, zgrade koje su nekada bile njene ostale su da postoje kao neobične kreacije neke nepoznate civilizacije. Ovo ‘arheološko’ istraživanje donosi susret sa svetom slomljenih objekata, tragovima prekinutih života, i dokazima ’polomljene’ istorije. Izložba upoređuje slike iz prošlosti sa onima danas, otkrivajući krhku prirodu arhive i novoformirane kolekcije. Predstavljeni predmeti i otkrića prikupljena su tokom višegodišnjeg istraživanja, stvarajući prostor u kome posetioci i sami postaju istraživači ove prošlosti.

Do kraja ’90-ih i „kolapsa“ socijalizma, Zaječar je bio poznat kao centar Istočne Srbije. Grad je imao preko deset fabrika – fabriku mleka, tekstila, kože, voća i povrća, metala, stakla, piva (jedina postoji i danas u stranom vlasništvu), itd. Svaka od njih zapošljavala je na hiljade ljudi, nešto što je teško zamisliti danas gledajući u prazne zgrade u različitim stadijumima destrukcije. Uglavnom napuštene, čekajući da ih neko privatizuje i kupi, u njima se još uvek nalaze tragovi ljudi i nekadašnje proizvodnje. U međuvremenu, mnogi „vandali“ su prošli kroz njih, uništavajući sve što se našlo na njihovom putu, ali ipak ostavljajući nešto iza sebe: predmete koji kao da nemaju mesto u istoriji.

Tokom jedne od istraživačkih poseta nekadašnjoj fabrici kristala, članovi SKVER Magazina pronašli su nekoliko hiljada bačenih fotografskih negativa, pokrivenih prljavštinom i u početnom stanju raspadanja – blago do kojeg nikome nije bilo stalo. Nakon čišćenja i dezinfekcije, ono što su na njima otkrili prevazišlo je sva njihova očekivanja: na njima su ugledali svet koji više ne postoji. Nekadašnje jugoslovenske fabrike imale su zvanične fotografe čiji je zadatak bio da dokumentuju najvažnije trenutke iz fabričkog života, pre svega za potrebe fabričkih novina. Kako se pokazalo, slike su dokumentovale mnogo više od toga: radnike tokom slobodnog vremena, na sportskim takmičenjima, putovanjima i ekskurzijama, kako se obrazuju ili jednostavno uživaju. Pronađene slike pokazale su se i kao tihi svedoci sporog propadanja fabrike: kako je socijalistički sistem polako urušavan, i slike su se promenile, dokumentujući ovaj proces i borbu radnika. SKVER Magazin je nakon toga započeo sa skeniranjem i digitalizacijom negativa, tragajući za podacima o autorima i istorijskim trenucima koje su dokumentovale.

Ujedinjene Nacije progasile su 2022. godinu Međunarodnom godinom stakla, kada je usledio poziv Biljane Crvenković, kustoskinje Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu za saradnju. Inicijativa Ujedninjenih Nacija stvorila je novu mrežu međunarodnih institucija sa ciljem realizacije različitih projekata u 2022. i 2023. godini sa ciljem promocije staklarstva na međunarodnom nivou. Sa ciljem novog čitanja formirane arhive, kao i kreiranja drugačije perspektive na ovu istoriju, SKVER je pozvao amsterdamsku umetničku inicijativu Public Space With A Roof, čiji se projekti bave novim formama izlaganja. Tokom posete PSWAR Zaječaru, postalo je jasno da je to bila i jedinstvena prilika za njih da istražuju istorijsku lokaciju koja kao da postoji izvan vremena: prostori koje je nekada zauzimala fabrika sa radnicima, danas govori o nasleđu koje nije deo nijednog zvaničnog narativa, egzistirajući u specifičnom stanju procepa. Stoga se projekat PSWAR fokusirao na ovu jedinstvenu priliku i traganje za načinima na koje ono što je danas nevidljivo može da postane vidljivo, kao i kreiranje narativa u kojima ova istorija može da postoji.

Naši individualni narativi stavljeni su u dijalog sa narativom stvorenim od strane drugih – autora hiljada pronađenih slika sa fotografskih negativa. Naša živa imaginacija, koje je lutala slobodno u fabričkim halama uskoro je bila usmerena ovim slikama. Sa druge strane, naše teorijsko istraživanje konfrontiralo nas je sa nizom konfliktnih dijalektičkih parova: tečno/čvrsto, simetrija/asimetrija, tama/svetlost, lomljivost/neuništivost, sadašnjost/prošlost, luksuz/masovna proizvodnja, socijalizam/kapitalizam, ljudi/predmeti, negativ/pozitiv, individualno/kolektivno, vidljivo/nevidljivo, prisustvo/odsustvo, itd. Stoga je naša osnovna ideja bila da razotkrijemo ove parove i stavimo ih u dijalektički, produktivan odnos koji stvara nove narative. Osnovni dijalektički par kojim smo se bavili jesu radnici i predmeti. Krhkost ljudskog tela stavljen je kao suprotnost ideji o večnom trajanju kristalnih predmeta koji će nadživeti fizičko postojanje svojih tvoraca. Sama ideja za to rođena je iz istraživanja same prirode stakla kao materijala. Naime, iako je svaki od ovih predmeta stvorio čitav niz ljudi (oblikovao ih je nečiji dah, dodirnula ih je nečija ruka…), svi tragovi ljudskog rada postali su nevidljivi u samom proizvodu.

Za ovu izložbu, izradili smo deset staklenih ploča na kojima su odštampani odabrani pronađeni fotografski negativi. Osim toga što nas podsećaju na rane aparate za projektovanje slika, one takođe donose i „žive“ slike lica i tela ljudi koji su stvarali fabriku. Izložba takođe uključuje i foto-arhivu Mikice Andrejića, fotografa koji je protekle decenije dokumentovao transformaciju fabričkih prostora. Na ovaj način, naša izložba donosi ne samo slike života fabrike kakvog možemo videti na pronađenim negativima, već i slike odsustva života.

Posebno hvala: Klaudio Baroni, Tom Pinegar, Ana i Guust Augustijn, Ceca and Ivan Atanasković, Dragana Živković, Matična biblioteka “Svetozar Marković” Zaječar, Jagodin i Dalibor Stankov, Damir Mihajlović, Nebojša Todorović, Negoslav Petković Neša, Jelena Cocović, Miljan Petrović “Overprint” Niš, Zoran Mojsin, Dejan Lalić, Lazar Leković, Čedomir Živanović.

Istraživanje je podržao Fond Mondrijan iz Amsterdama.

SKVER Magazin inicirali su 2018. godine teoretičarka Vesna Madžoski i fotograf Mikica Andrejić kao reakciju na trenutnu političku i društvenu situaciju u gradu koji je do pre deceniju brojao preko 50.000 stanovnika, sa više od 15 fabrika, i razvijenim javnim prostorom – slika koju je danas teško zamisliti. Danas ima manje od 20.000 stanovnika, većina fabrika je „privatizovana“ tj. zatvorena, i nove migracije radnika kreću se od Slovačke do Aljaske. Javni prostor je uništen, od zelene pijace do gradskog radija i TV stanice (čija arhiva je privatizovana i uništena). Naziv SKVER preuzet je od nezvaničnog imena glavnog trga u gradu, sa idejom stvaranja novog javnog prostora u kojima se građani mogu ponovo susretati i komunicirati. Osnovna forma u kojoj je ovo do sada realizovano jesu vebsajt www.skvermagazin.com i prisustvo na društvenim mrežama od februara 2019. godine. SKVER je od tada realizovao nekoliko ambicioznih projekata digitalizacije i očuvanja kulturnog nasleđa Timočke Krajine. Volonterskim entuzijazmom, digitalizovano je 12 godina lista Timok, nekada najvažnijeg glasila u Timočkoj krajini, čijih je 4700 stranica danas dostupno na internetu. Takođe, 2020. godine SKVER je digitalizovao preko 10.000 slika sa pronađenih negativa nekadašnjih fabrika Kristal-Zaječar i Kožarsko-tekstilnog kombinata „Zaječar“, takođe dostupnih onlajn.

Public Space With A Roof (www.pswar.org) je umetnička inicijativa osnovana 2003. godine u Amsterdamu. Predstavlja saradnju umetnica Tamune Čabašvili (Gruzija, 1978.) i Adi Holander (Belgija, 1976), i teoretičarke Vesne Madžoski (Srbija, 1976.). Od 2004. godine, PSWAR je inicirao mnoge projekte, brisajući granice koje postoje kada se radi o aktivnostima umetnika danas: umetnici-aktivisti, umetnici-proizvođači, umetnici-kustosi, itd. PSWAR projekti su istraživački projekti koji se bave različitim centralnim pitanjima današnje umetničke produkcije: mogućnostima saradnje i kolektivnog angažmana, razvoja novih formi izlaganja, stvaranjem platformi za intimni i individualni doživljaj umetničkih dela, kao i mogućnostima aktivacije čula posetilaca kroz promenu parametara u prostoru. Osnovna forma svakog projekta je stvaranje instalacije koja postaje javni prostor, i funkcioniše kao okvir i otvorena laboratorija čitavog projekta. U ovom prostoru, susreću se različita umetnička dela, teorije i ideje, koje se posmatraju iz promenjene perspektive, kao refleksija na početna pitanja projekta i načina na koji se problematizuju ustaljeni i fiksirani odgovori.